Gimnastyka oddechowa

Najistotniejszym zadaniem fizjoterapii w mukowiscydozie powinno być oczyszczanie oskrzeli z nadmiaru zalegającej, gęstej i często trudnej do usunięcia wydzieliny. Wśród wielu technik fizjoterapeutycznych poprawiających drożność oskrzeli wymienia się odpowiednie ćwiczenia oddechowe.

Biuletyn „Mukowiscydoza” Nr 16 – 2005
str. 7-10
Jarosław Prusak
Zakład Rehabilitacji Instytutu Gruźlicy i Chorób Płuc w Rabce-Zdroju
tytuł: Gimnastyka oddechowa

Najistotniejszym zadaniem fizjoterapii w mukowiscydozie powinno być oczyszczanie oskrzeli z nadmiaru zalegającej, gęstej i często trudnej do usunięcia wydzieliny. Wśród wielu technik fizjoterapeutycznych poprawiających drożność oskrzeli wymienia się odpowiednie ćwiczenia oddechowe, wykorzystujące manewry forsownych wydechów (patrz poniżej), tak jak to ma miejsce w metodach drenażowych, a także wysiłek fizyczny związany np. uprawianiem sportu czy rekreacji. Należy wyraźnie jednak podkreślić, iż na tym aspekcie nie kończy się znaczenie wykonywania fizjoterapii w mukowiscydozie. Błędem jest skupienie się jedynie na wykonywaniu wyłącznic zabiegów drenażowych. Za koniecznością wykonywania gimnastyki oddechowej przemawia jej szeroki. uzasadniony patofizjologicznie zakres oddziaływania, związany z poprawą mechaniki oddychania.

W niniejszym artykule chciałbym skupić się na przedstawieniu korzyści związanych z wykonywaniem gimnastyki oddechowej na przykładzie wybranych ćwiczeń możliwych do przeprowadzenia nawet u małych dzieci w warunkach domowych. Oczywiście u dzieci małych, dla lepszej efektywności ćwiczeń wskazana jest ich modyfikacja do formy zabawowej i takie przykłady zostaną przedstawione w kolejnym artykule.

Chciałbym zaznaczyć również, że przebieg możliwych zmian patofizjologicznych może być bardzo zróżnicowany u każdego chorego, dlatego zestaw ćwiczeń powinien być dobierany indywidualnie. Stąd bardzo ważna jest okresowa konsultacja z fizjoterapeutą. Dla przykładu inna będzie metodyka ćwiczeń (szczególnie ważne pozycje wyjściowe do ćwiczeń) u chorych, u których przebieg zmian płucnych będzie miał charakter przewagi rozedmy płuc, a co za tym idzie obniżenia kopuły przepony z jej rozciągnięciem i wdechowym ustawieniem, a inna przy przewadze włóknienia, marskości płuca, gdzie często mamy do czynienia z wysokim (wydechowym) ustawieniem przepony. W pierwszym przypadku, w opisanym poniżej ćwiczeniu przepony (ćw. nr 5) zaleca się np. wykonywanie go w pozycji leżącej a nawet antygrawitacyjnej, tj. pod kątem 40 stopni głową w dół (dla uniesienia przepony), natomiast w drugim, w pozycji stojącej lub siedzącej (dla obniżenia przepony). W obu przypadkach uzyskujemy inną wyjściową korekcję ustawienia przepony, inny zakres jej ruchu w ćwiczeniu, inne obciążenia pracą.

Indywidualnie powinny być dobierane m.in. ćwiczenia korygujące ustawienie klatki piersiowej, choć najczęściej u chorych na mukowiscydozę, ma ono charakter „wdechowy”, z powiększeniem przednio-tylnego jej wymiaru i zwiększeniem kifozy piersiowej. Przy bocznych skrzywieniach kręgosłupa ćwiczenia indywidualne mają charakter ćwiczeń tzw. asymetrycznych. Szczególnie indywidualizować należy postępowanie związane z powikłaniami opłucnowymi, np. w trakcie i po przebytym wysiłkowym zapaleniu opłucnej oraz przy wszelkich powikłaniach związanych np. z ropniami czy torbielami płuc. Biorąc pod uwagę powyższe założenia co do konieczności konsultacji zaleconych ćwiczeń fizjoterapeutycznych, opisane poniżej ćwiczenia stanowią jedynie przykład wybranych, najczęściej wykonywanych i zalecanych, także w ujęciu tzw. profilaktyki fizjoterapeutycznej.

Do podstawowych zalet systematycznie uprawianych ćwiczeń oprócz efektu poprawy drożności oskrzeli należy poprawa zaburzonej mechaniki oddychania, w tym lepsze upowietrznienie tych partii płuc, które w spoczynku są gorzej wentylowane (szczególnie dolne partie płuc), poprawa ruchomości klatki piersiowej oraz poprawa siły i wytrzymałości mięśni oddechowych (głównie przepony). Siła mięśni oddechowych ma pierwszorzędne znaczenie m.in. także dla jakości i efektywności wykonywania drenażu oskrzeli, szczególnie w okresach zaostrzenia choroby lub w przebiegu dużej niewydolności oddechowej. Założenie jest takie: im wyższy pułap wydolności mięśni oddechowych tym lepsze tolerowanie wzmożonych obciążeń związanych z przebiegiem zaostrzeń chorobowych.

Podstawowe zasady, o których należy pamiętać podczas wykonywania ćwiczeń to:

  • wdech nosem, wydech ustami,
  • wydłużona faza wydechu,
  • wydech oporowany poprzez przymknięcie (zwężenie) ust,
  • połączenie rytmu ruchu z oddechem (np. rozciągnięcie klatki piersiowej – wdech, skłon, skulenie – wydech),
  • odpowiednia ilość powtórzeń w danym ćwiczeniu (dla poniższego zestawu ok. 8 razy),
  • odpowiedni czas ćwiczeń i systematyczność (dla poniższego zestawu ok. 10 min. codziennie).

Pamiętać również należy, że w trakcie wykonywania Ćwiczeń o charakterze drenażowym (ćw. nr 9, 10) po nabraniu powietrza wstrzymujemy oddech na 2-3 sekundy (dla przemieszczenia powietrza poza zwężone oskrzela) a następnie wykonujemy forsowne wydechy (maksymalny, lecz zawsze wystarezająco „komfortowy” – nie pobudzający do bezproduktywnego kaszlu, wydechowy przepływ powietrza) w ceł u przesunięcia a następnie odkrztuszenia zalegającej wydzieliny.

W trakcie wydechu najlepiej wykonać zwężenie krtani (jak przy wydłużonym wymawianiu litery h-h-h-h) lub z oporem przymknitych ust. Każdorazowo powyższe manewry wydechowe rozpoczynamy przy niskiej objętości płuc (wydechy poprzedzone niewielkim nabraniem powietrza), następnie przy średniej objętości płuc (wydechy poprzedzone głębszym nabraniem powietrza) kończąc na dużej objętości płuc (wydechy poprzedzone głębokim nabraniem powietrza). Pozwala to usuwać wydzielinę zaczynając od dużych oskrzeli, a kończąc na oskrzelach małych, obwodowych.

Należy pamiętać o unikaniu tzw. wdechowego łapania powietrza podczas odkrztuszania (kaszlu), co może powodować cofanie się śluzu w oskrzelach a nawet ich „zaczopowywanie”. Odkrztuszamy zawsze na wydechu!

Przykładowy zestaw ćwiczeń oddechowych ogólnych:

Rys. 1 Lekki rozkrok. Ruch: naprzemienne wymachy prostych ramion w górę.

Rys. 2 Lekki rozkrok. Ruch: ramiona wyprostowane w górę wdech. skłon w dół z dotknięciem rękoma do podłoża lub do pozycji skulenia wydech.

Rys. 3 Podpór przodem – wdech. Ruch: przejście przeskokiem do przysiadu skulonego wydech. Powrót przeskokiem wdech.

Rys. 4 Klęk podparty, dłonie do wewnątrz. Ruch: ugięcie ramion, dotknięcic klatki piersiowej do podłoża wdech, powrót wydech.

Rys. 5 Leżenie tyłem, nogi ugięte, jedna lub obie dłonie na brzuchu. Ruch: uwypuklenie brzucha (stopniowo do maksymalnego) – wdech, wciągnięcic brzucha – wydech stopniowo zwiększamy opór dłoni na brzuch podczas wdechu.

Rys. 6 Leżenie tyłem, nogi ugięte, ręce splecione na karku, łokcie szeroko bokiem. Ruch: skłon w przód z jednoczesnym skręt tułowia, dotknięciem łokciem do przeciwnego kolana wydech.

Rys. 7 Leżenie przodem, ramiona wyprostowane tyłem, ręce splecione. Ruch: uniesienie tułowia w górę, ze ściągnięciem łopatek.

Rys. 8 Leżenie przodem, nogi wyprosstowane, ramiona proste w bok. Ruch: naprzemienne zgięcie w stawach biodrowych i kolanowych nogi z próbą dotknięcia stopą do ręki przeciwnej – wdech.

Rys. 9 Leżenie tyłem, nogi ugięte, ręce obejmują dolną część klatki piersiowej. Forsowny wydech z uciskiem na ściany klatki piersiowej (metodyka oddychania patrz tekst).

Rys. 10 Siad skrzyżny, ręce obejmują dolną część klatki piersiowej Forsowny wydech z uciskiem na ściany klatki piersiowej i sklonem w przód (metodyka oddychania – patrz tekst).