Trening fizyczny stosuje się w fizjoterapii mukowiscydozy ponieważ jest: najłatwiejszą do opanowania i samodzielnego wykonywania przez chorego metodą rehabilitacyjną, najtańszą spośród wszystkich form leczenia w mukowiscydozie. metodą skuteczną i przynoszącą wymierne korzyści.
Biuletyn „Mukowiscydoza” Nr 8 – 1996
str. 4-8
Jarosław Prusak
Klinika Bronchologii i Mukowiscydozy, Rabka
tytuł: Trening fizyczny w mukowiscydozie – dlaczego?
Trening fizyczny stosuje się w fizjoterapii mukowiscydozy ponieważ jest:
- najłatwiejszą do opanowania i samodzielnego wykonywania przez chorego metodą rehabilitacyjną,
- najtańszą spośród wszystkich form leczenia w mukowiscydozie.
- metodą skuteczną i przynoszącą wymierne korzyści.
W wyniku powtarzających się zaostrzeń chorobowych oraz związanych z nimi okresów zmniejszonej aktywności dochodzi do stopniowego obniżenia wydolności fizycznej organizmu. Obniża się aktywność życiowa, rośnie męczliwość, pojawia się duszność wysiłkowa, pogarsza się jakość życia. W miarę postępu choroby duszność występuje przy coraz mniejszych wysiłkach, nawet takich jak wykonywanie czynności dnia codziennego (ubieranie się, mycie, itp.).
Jednym z poważnych problemów w przebiegu mukowiscydozy jest znaczny spadek wydolności wysiłkowej występujący zanim układ oddechowy ulegnie poważnemu uszkodzeniu. Chorzy na mukowiscydozę mają zwykle mniejszą wydolność fizyczną niż ta, na jaką pozwala im stan układu oddechowego.
Podstawowym mechanizmem fizjologicznym odpowiadającym za taki stan rzeczy jest pogorszenie przemiany materii w mięśniach. Dotyczy to głównie mięśni oddechowych, które u chorych na mukowiscydozę wykonują nawet ponad 25% ogólnej pracy mięśniowej (u ludzi zdrowych do 5%). Dochodzi do zaburzeń w procesach enzymatycznych odpowiadających za „tlenową” pracę komórek mięśniowych. Zmniejsza się ogólna ilość mitochondriów, naczyń włosowatych, zmniejszają się zapasy związków energetycznych – glikogenu i tłuszczy. Podczas wysiłku zaczynają dominować procesy beztlenowej przemiany materii. Wytwarzany w ich efekcie kwas mlekowy jest bezpośrednią przyczyną zmęczenia mięśni (popularne „zakwasy”). Pośrednio kwas mlekowy przyspiesza oddech i zmniejsza objętość oddechową (oddech szybszy i płytszy). Może to prowadzić do zmniejszenia skuteczności oddychania i duszności wysiłkowej. Te same mechanizmy odpowiadają za spadek wydolności także u zdrowych ludzi. Zbadano, że dwutygodniowe unieruchomienie powoduje u przeciętnego człowieka spadek wydolności o około 50%.
Trening fizyczny poprawia wydolność fizyczną organizmu.
Efektem treningu fizycznego jest poprawa możliwości wysiłkowych, wzrost tolerancji tlenowej i ruchomości klatki piersiowej, poprawa wentylacji płuc i wymiany gazowej, ogólne zahartowanie organizmu, korekcja wad postawy.
Trening fizyczny poprawia funkcję płuc.
Wysiłek fizyczny poprawia upośledzony mechanizm transportu śluzowo-rzęskowego. Zwiększające się podczas wysiłku ciśnienie w płucach ułatwia przedostawanie się powietrza do najdrobniejszych oskrzeli. Trening fizyczny stanowi doskonałe uzupełnienie klasycznych metod fizjoterapii klatki piersiowej takich jak drenaż ułożeniowy. Pomaga usuwać wydzielinę z drzewa oskrzelowego. U starszych pacjentów – może nawet zastępować inne metody oczyszczania oskrzeli.
Trening fizyczny = systematyczność.
Podstawową zasadą skuteczności treningu fizycznego jest jego regularne i systematyczne wykonywanie. W praktyce jest to możliwe pomiędzy okresami zaostrzeń chorobowych.
Trening fizyczny – zasady ogólne.
W trakcie wysiłku zwracamy uwagę, aby oddech był wolny, głęboki, dolnożebrowy i przeponowy (głównie w gimnastyce, aerobiku). Wdech należy wykonywać nosem, a wydech lekko przymkniętymi. ustami. Ten sposób wydechu wytwarzając tzw. dodatnie ciśnienie wydechowe sprzyja jego większej efektywności. Wykorzystuje się go również w momentach wystąpienia duszności wysiłkowej (dodatnie ciśnienie wydechowe zapobiega zapadaniu się ścian oskrzeli). W przypadku ćwiczeń ogólnorozwojowych, siłowych, gimnastyki i aerobiku, faza oddechu jest zawsze związana z ruchem (rytm pracy – rytm oddechu), np: faza wdechu w pozycji wyprostu, rozciągnięcia, odwiedzenia oraz faza wydechu w pozycji skłonu, skrętu, skulenia.
W treningu fizycznym chorych na mukowiscydozę bez ograniczeń wykorzystujemy wszystkie dyscypliny sportu,
Wybór zależy od własnych upodobań, warunków środowiskowych i materialnych. Nie poleca się jedynie sportów walki (karate, judo, boks) z uwagi na możliwość urazów.
Czas poświęcony na zajęcia wysiłkowe zależy od charakteru dyscypliny. W bardziej intensywnych dyscyplinach (gry zespołowe, gimnastyka, aerobik, ćwiczenia siłowe, bieganie, pływanie) wystarczy 30 min. w pięciu sesjach tygodniowo, w mniej intensywnych (tenis, jeździectwo, jazda na rowerze) czas jednej sesji treningowej wynieść powinien 60 min.
Zasadą każdego treningu jest rozpoczęcie od kilkuminutowej rozgrzewki z wykonaniem ćwiczeń ogólnorozwojowych, o rosnącej intensywności oraz zakończenie treningu ćwiczeniem o intensywności malejącej.
Intensywność wysiłku fizycznego powinna wynosić minimum 60 i maksymalnych indywidualnych możliwości wysiłkowych chorego. Powinno stosować się zasadę dozowania intensywności: im większe ograniczenia oddychania (wentylacji), (tym dla danego pacjenta procent intensywności wysiłku wzrasta, często do poziomu odczuwalnego progu duszności.
W warunkach klinicznych wskaźnikiem kontrolującym natężenie wysiłku jest stopień wysycenia krwi tętniczej tlenem. Do ćwiczeń w warunkach domowych pacjenci z większymi ograniczeniami wentylacji (przy FEV1<40%) powinni zostać przygotowani przez wyspecjalizowanego rehabilitanta.
W samodzielnej kontroli intensywności wysiłku mało przydatny jest pomiar tętna. U wielu chorych na mukowiscydozę tętno spoczynkowe jest szybkie, a tętno wysiłkowe niewiele większe.
Do najbardziej zalecanych dyscyplin sportu zaliczyć należy pływanie. Wykonywane poprawnie, w klasycznej formie, jest najlepszą gimnastyką oddechową i wspaniale wpływa na wzrost wydolności fizycznej.
Bieganie to najprostsza, nie wymagająca żadnych nakładów forma treningu. Biegać można przez cały rok, niezależnie od warunków atmosferycznych, co dodatkowo hartuje organizm. Zimowym odpowiednikiem biegania jest narciarstwo biegowe. Polecane są także inne sporty zimowe jak narciarstwo zjazdowe i łyżwiarstwo. Jazda na rowerze jest powszechnie akceptowana i uprawiana; a wykonywana z odpowiednią intensywnością i na dłuższych dystansach staje się doskonałą formą treningu fizycznego. Obecnie niemal wszędzie można zakupić rower stacjonarny, który może być wykorzystywany w warunkach domowych, także przez pacjentów korzystających z okresowej tlenoterapii. Tlenoterapia nie wyklucza treningu fizycznego, natomiast umożliwia jego większą efektywność u ciężko chorych. Do najbardziej wszechstronnych form ruchowych należy klasyczna gimnastyka oraz atrakcyjny szczególnie dla dziewcząt aerobik. Odpowiedniemu dozowaniu i kontroli wysiłku służą najlepiej ćwiczenia siłowe wykonywane na nowoczesnym sprzęcie. Są one coraz bardziej dostępne, wraz z rosnącą liczbą siłowni. Wydolność fizyczną wspaniale kształtują wioślarstwo i kajakarstwo. Tenis ziemny i stołowy, koszykówka i siatkówka dają również niebagatelne korzyści psychospołeczne wynikające z kontaktów z rówieśnikami. Mukowiscydoza nie może być chorobą izolacji społecznej.
Sport rodzinny, najlepsza forma treningu fizycznego.
Wspólnie uczestnictwo całej rodziny, zdrowych i chorych, w treningu fizycznym, powinno zaczynać się od pierwszych najprostszych dziecięcych zabaw ruchowych. Sport rodzinny to wspólny niedzielny jogging w plenerze lub na ścieżce zdrowia, to wspólne wycieczki rowerowe, wyjścia do siłowni; gra w siatkówkę plażową. Niestety, wciąż zdarza się, że od chwili rozpoznania mukowiscydozy nieuzasadnione obawy ze strony środowiska, rodziny lub lekarza prowadzą do zabraniania choremu wszelkich form aktywności ruchowej. Zbyt często lekko chore dzieci nie biorą udziału nawet w szkolnych zajęciach wychowania fizycznego.
Liczne opracowania naukowe potwierdzają jak bardzo ważne jest podtrzymywanie wydolności fizycznej u chorych na mukowiscydozę. Nie wolno zaprzepaścić tych doświadczeń. Prosta i skuteczna metoda przewlekłego leczenia jaką jest trening fizyczny jest w zasięgu ręki.